عمر خود را مجتهد مى‏دانست و طبق رأى خود رفتار مى‏کرد، و بسیارى از چیزهائى را که رسول خدا حلال فرموده بود حرام کرد، و تغییراتى در سنّت رسول خدا داد، در این صورت

چگونه مى‏شود از او پیروى کرد؟ در حالى که شیعه و سنّى روایت کنند از رسول اکرم صلّى الله علیه و آله و سلّم که فرمود:

ایُّهَا النّاسُ وَ اللهِ ما مِنْ شَىْ‏ءٍ یُقَرَّبُکُمْ مِنَ الْجَنَّة وَ یُباعِدُکُمْ مِنَ النّارِ الّا وّ قّدْ امَرْتُکُمْ بِهِ، وَ ما مِنْ شَىْ‏ءٍ یُقَرِّبُکُمْ مِنَ النّارِ وَ یُباعِدُکُمْ مِنَ الْجَنَّة الّا وَ قَدْ نَهَیْتُکُمْ عَنْهُ [1]

 «اى مردم هیچ چیز شما را به بهشت نزدیک و از آتش دور نمى‏نمود الّا آنکه من شما را به آن امر کردم، و هیچ چیز شما را به آتش نزدیک و از بهشت دور نمى‏نمود مگر آنکه من شما را از آن نهى کردم».

و نیز فرمود:

حَلالُ مُحَمَّدٍ حَلالٌ الى‏ یَوْمِ الْقِیامَة وَ حَرامُ مُحَمَّدٍ حَرامٌ الى‏ یَوْمِ الْقِیامَة

 «حلال محمد حلال است تا روز قیامت، و حرام محمّد حرام است تا روز قیامت».

علّامه امینى [2] و علّامه طباطبائى [3] گویند: اخْرَجَ الطَّبَرِىُّ فِى الْمُسْتَبینِ عَنْ عُمَرَ انَّهُ قالَ: ثَلاثٌ کُنَّ عَلى‏ عَهْدِ رَسُولِ اللهِ صلّى الله علیه و آله و سلّم انَا مُحَرِّمُهُنَّ وَ مُعاقِبٌ عَلَیْهِنَّ: مُتْعَة الْحَجِّ، وَ

مُتْعَة النَّساءِ، وَ حَىَّ عَلى‏خَیْرِ الْعَمَلِ فِى الْاذانِ.

 «طبرى در کتاب «مستبین» با سلسله سند متّصل خود از عمر روایت کند که گفت: سه چیز در زمان رسول خدا بوده است لکن من آنها را حرام مى‏کنم و هر کس بجا آورد او را عقاب مى‏کنم: متعه حجّ و متعه زنان و گفتن حَىَّ عَلى‏ خَیْرِ الْعَمَلِ در اذان».

و نیز طبرى در «تاریخ» خود با سلسله سند متّصل خود از عمران بن سواء روایت کند که: عمران مى‏گوید: «نماز صبح را با عمر خواندم، عمر در نماز سُبْحانَ [4] را و یک سوره را با آن خواند و سپس برخاست و منصرف شد. من با او برخاستم، گفت: آیا حاجتى دارى؟ گفتم: بلى حاجت دارم. گفت: با من بیا. من‏

با او رفتم، چون داخل منزل شد به من اجازه ورود داد و خود در روى تختى که هیچ چیز بر روى آن نبود نشست. گفتم: آمده‏ام تو را نصیحتى کنم. گفت: مرحبا به پند دهنده هر صبح و شام. 

گفتم: امّت تو، بر تو چهار چیز را عیب مى‏شمارند. در این حال شلّاق کوتاه خود را که به درّه معروف است یک سر آنرا در زیر چانه و سر دیگر آنرا روى ران خود قرار داد و سپس گفت: بگو ببینم چه

مى‏گوئى؟

گفتم: امّت مى‏گویند که: تو عمره تمتّع را در ماههاى حجّ حرام کردى و رسول خدا حرام ننمود و ابو بکر نیز حرام ننمود و عمره تمتّع حلال است. گفت: آیا حلال است؟ اگر مردم در ماههاى حجّ

عمره تمتّع بجا آوردند آنرا از رفتن به میقات براى احرام حجّ کافى مى‏دانند، بنابر این نتیجه عمل آنها در آن سال فقط عمره بوده و حجّ آنها خراب و کوفته و له خواهد شد در حالى که حجّ حُسن و

نظارت و طراوتى است از نضارت و حُسن‏هاى خدا، و من در این حکم کار صحیحى انجام دادم. وَ لَوْ انَّهُمُ اعْتَمَرُوا فى أشْهُرِ الْحَجِّ رَأَوْها مُجْزِیَة مِنْ حَجِّهِمْ فَکانَتْ قائِبَة قَوْبِ عامِها فَقُرعَ حَجُّهُمْ وَ هُوَ

بَهاءٌ مِنْ بَهاءِ اللهِ، وَ قَدْ اصَبْتُ. [5]

گفتم: و امّت مى‏گویند که: تو متعه نساء را حرام کردى در حالى که از طرف خدا جایز شمرده شده است، و ما در سابق با یک کفّ از طعام استمتاع مى‏نمودیم و بعد از سه استمتاع در سه

مرحله متفاوت جدائى ابدى حاصل مى‏کردیم. [6] گفت: رسول خدا صلّى الله علیه و آله و سلّم متعه را در زمان ضرورتى جایز شمرد و سپس مردم به وسعت و گشایش رسیدند و از آن به بعد یاد

ندارم یکى از مسلمانان به آن عمل کرده، یا آن عمل را تکرار کرده باشد و الآن هم اگر کسى بخواهد با یک کفّ از طعام عقد کند و بعد از سه طلاق مفارقت جوید مانعى ندارد، و من در حکم به

تحریم متعه کار صحیحى انجام دادم.

گفتم: و چنین حکم کرده‏اى که اگر کنیزى از مولاى خود بچّه‏اى بزاید فوراً آزاد مى‏شود با آنکه مولا او را آزاد نکرده باشد. گفت: الْحَقْتُ حُرْمَة بِحُرْمَة و ما ارَدْتُ الَّا الْخَیْرَ و اسْتَغْفِرُ اللهَ [7]

من به جهت احترام فرزند که آزاد است احترام مادر او را رعایت کردم و حکم به آزادى او نمودم، در این عمل اراده خیر و خوبى کردم. گفتم: امّت از تو شکایت دارند که رعیّت را به شدّت و تندى

حرکت مى‏دهى و با خشونت و تعب مى‏رانى. در این حال عمر آن شلّاق کوتاه خود را به هم پیچد و دستى از اوّل آن تا آخر آن کشید و پس از آن گفت: انَا زَمیلُ مُحَمَّدٍ- وَ کانَ زامِلَهُ فى غَزْوَة

قَرْقَرَة الْکُدْرِ- فَوَ اللهِ انّى لَارْتِعُ فَاشْبعُ، وَ اسْقِى فَارْوى، وَ انْهَزُ اللَّفوُتَ، وَ أزْجُرُ الْعَرُوضَ، وَ أذُبُّ قَدْرى، وَ أسُوقُ خَطْوى، وَ أضُمُّ الْعَنُودَ، وَ الْحِقُ الْقَطُوفَ، وَ اکْثِرُ الزَّجْرَ، و اقِلُّ الضُّرْبَ، وَ أشْهَر الْعَصا، وَ أدْفَعُ

بِالْیَدِ، لَوْ لا ذلِکَ لَاعْذَرْتُ.

عمر گفت: «من هم طراز و هم ردیف محمّد هستم- و در غزوه قَرْقَرَة الْکُدْر روى مرکب در ردیف پیغمبر اکرم نشسته و عدیل او بود- سوگند به خدا که من گلّه را مى‏چرانم [8] و سیرشان مى‏کنم،

و آب مى‏دهم و سیراب مى‏کنم، و شتر سرکش را مى‏زنم و دفع مى‏کنم، و ناقه غیر مطیع و متمرّد را زجر و عذاب مى‏دهم، و به اندازه قدر خودم دفع مى‏کنم و به قدر گام خود مردم را سوق

مى‏دهم، و شخص منحرف و کج‏رو را به جمع دعوت مى‏کنم، و حیوان متمرّد بَد راه را به جماعت ملحق مى‏نمایم، و زیاد زجر مى‏کنم لکن کم مى‏زنم، عصا بلند مى‏کنم امّا با دست مدافعه

مى‏کنم، و اگر چنین نبود هر آینه من مراتب عذر خواهى خود را بیان مى‏نمودم». راوى گوید: چون این کلام عمر را براى معاویه نقل کردند، گفت: سوگند به خدا که به احوال رعیّت خود عالم

است» [9]

در این روایت ملاحظه مى‏شود که عمر علناً اظهار نظر مى‏کند. اوّلًا احکامى را که از نزد خود بر خلاف احکام رسول خدا اجرا کرده است صحیح مى‏شمارد و مى‏گوید: من در این امور اصابه به واقع کرده‏ام و کار صحیح انجام دادم. ثانیاً- خود را زَمیل یعنى هم طراز و هم ردیف پیغمبر مى‏شمرد و مى‏گوید: همان طور که پیغمبر داراى نظر و اجتهاد بوده است من هم داراى نظر و اجتهاد هستم‏

__________________________________________________

 [1] «بحار الانوار» ج 15 کتاب الاخلاق ص 18 از «اصول کافى» کلینى (ره).

 [2] «الغدیر» ج 6 ص 213.

 [3] «المیزان» ج 4 ص 316.

 [4] یعنى آیه: «سُبْحَانَ الّذى أسْرى‏ بِعَبدِهِ لیَلٍاً مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ ...» را تا آخر آیه، و یک سوره تمام را بعد از قرائت حمد قرائت کرد.

 [5] قوب به معنى جوجه است و قائب یعنى ذا قوب، بنابراین تخمى را که در آن جوجه باشد قائب گویند، و مقوب تخمى است که جوجه آن بیرون آمده باشد. عمر چون حجّ را با احرام از میقات مى‏داند و احرام از مکّه را بعد از عمل عمره تمتّع کافى نمى‏داند، همچنان که در سنه حجّة الوداع بعد از تبدیل حجّ افراد به عمره تمتّع و حجّ که لازمه آن احرام حجّ از مکّه است بر رسول خدا اعتراض کردند که این چه حجّى است که بعد از ورود به مکّه و تمتّع، جوانان ما در زیر درخت اراک آرمیده و از سرهاى آنان قطرات غسل جنابت جارى باشد؟ پیغمبر فرمود: امر خداست، دست من نیست. بنابراین عمر حجّ را فقط با احرام از میقات مى‏داند و احرام از مکّه را بعد از عمره تمتّع صحیح نمى‏شمارد و مى‏گوید: حجّى که بعد از تمتّع با زنان بعد از عمره بجا آورده شود حجّ نیست بلکه حجّ ناقص و کوفته شده و لِه شده است. حَج آن است که از میقات شُعْثاً غُبراً عازم عرفات شوند یا اگر در مکّه آیند تمتّع ننموده و با حال احرام صبر کنند تا موسم حجّ برسد. بنابراین کسى که عمره تمتّع بجا آرد آن عمره مانند تخمى است که نتیجه آن که جوجه است خارج شود و دیگر آن تخم بدون جوجه خواهد بود. اگر کسى عمره تمتّع بجا آورد نتیجه آن سال همان عمره اوست و حجّ او صحیح نیست و چون حجّ بهائى است از بهاء خدا لذا از میقات باید محرم براى حجّ شد و در این صورت عمره تمتّع را حرام شمرده و عمل را منحصر به حجّ افراد قرار داده است. اشخاصى که حجّ افراد مى‏کنند پس از اتمام آن از مکّه خارج شده و از مسجد تنعیم یا جعرّانه محرم مى‏شوند و به مکّه آمده و عمره مفرده را انجام مى‏دهند، کما آنکه عائشه چون حائض بود و عمل حجّ را بجا آورد حضرت براى عمره او دستور دادند به مسجد تنعیم برود و از آنجا محرم شود و به مکّه آمده عمل عمره مفرده را بجا آورد. این معنى حرف عمر بود که علناً مى‏گوید: عمره تمتّع حرام است چون حجّ را مى‏شکند و حجّ بهاء من الله است. و لیکن ابن اثیر در کتاب لغت، کلام عمر را به طورى دیگر تفسیر مى‏کند و مى‏خواهد بگوید که: علّت تحریم عمر عمره تمتّع را این بود که اگر مردم عمره تمتّع را بجا آورند و با حجّ توأم کنند دیگر در ایّام سال به مکّه نیامده و مکّه از معتمرین خالى خواهد ماند. قال فى «النهایة» فى مادّه قَوَبَ: و فى حدیث عمر: «ان اعتمرتم فى اشهر الحجّ رأیتموها مجزئة عن حجّکم فکانت قائبة قوب عامها». ضرب هذا مثلًا لخلوّ مکّة من المعتمرین فى باقى السّنة، یقال: قیبت البیضة فهى مقوبة إذا خرج فرخها منها، فالقائبة البیضة، و القوب الفرخ، و المعنى أنّ الفرخ اذا فارق بیضته لَم یُعد الیها و کذا اذا اعتمروا فى أشهر الحجّ لم یعودوا الى مکّة. و عین این کلام را در «لسان العرب» ذکر مى‏کند. و لا یخفى آنکه این معنى مراد عمر نیست و آنها مى‏خواهند با این تفسیر خود روى کلام او را پرده بکشند و توجیه کنند. عمر تصریح مى‏کند که حجّ کوبیده مى‏شود در حالى که بهاء است و عمره قائبه قوب یعنى تخم با جوجه آن سال است و وقتى جوجه بیرون آمد تخم خالى مى‏شود و در آن سال دیگر حجّى نیست. و این خلاف نصّ رسول خدا و قابل هیچ گونه توجیهى نیست، چون در زمان رسول خدا افرادى که حجّ ادا مى‏کردند بعداً بلافاصله مى‏توانستند از مسجد تنعیم محرم شوند، و لازمه حج افراد آن بود که بعد از آن عمره را بجا نیاورند و در بقیه ایّام سال بجا آورند تا مکّه از معتمر خالى نماند.                  

 [6] ممکنست معناى و نفارق عن ثلاث بطلاق این باشد که بعد از سه روز استمتاع رها مى‏کردیم.

 [7] در روایات اهل بیت، سنّت رسول خدا بر این است که چنانچه کنیزى از مولاى خود بچه آورد و امّ ولد گردد آن کنیز بعد از مردن مولا از سهمیّه ارث بچّه خود آزاد مى‏شود یعنى قهراً به بچّه مى‏رسد و چون بچه مالک مادر خود نمى‏تواند بشود قهراً آزاد مى‏شود. امّا در زمان حیات مولا بدونِ آنکه مولا اختیاراً او را آزاد کند آزاد نمى‏شود، ولى عمر مى‏گوید: من به جهت احترام امّ ولد این حکم را کردم گرچه مخالف حکم رسول خدا باشد.               

 [8]جمله لأرتع از باب افعال است بنابر این معناى ارتع فأشبع این مى‏شود که: گله را مى‏چرانم و سیرشان مى‏کنم، کنایه از آنکه راعى خوبى براى رعیّت هستم (أرْتَعَ الدَّابَّة: جَعَلَها تَرْتَعُ).

 [9] این روایت را از عمر طبرى در «تاریخ» خود ج 3 ص 29 آورده و در «الغدیر» ج 6 ص 212 از طبرى و از ابن ابى الحدید در «شرح النهج» ج 3 ص 28 نقلًا عن الطبرى و ابن قتیبه روایت مى‏کند. و در «تفسیر المیزان» ج 4 ص 316 از طبرى و از ابن الحدید در «شرح نهج البلاغه» نقلًا عن ابن قتیبة ذکر مى‏کند.

امام شناسى، ج‏3، ص: 118تا121