ضد صفت«جزع»،«صبر» است. و آن عبارت است از ثبات نفس و اطمینان آن، و مضطرب نگشتن آن در بلایا و مصایب، و مقاومت کردن با حوادث و شداید، به نحوه ی که سینه او تنگ نشود،و خاطر او پریشان نگردد،و گشادگی و طمأنینه که پیش از حدوث آن واقعه است زوال نپذیرد.پس زبان خود را از شکایات نگاه دارد،و اعضای خود را از حرکات ناهنجار محافظت کند. و این صبر در شداید است که ضد آن جزع است.

و از برای صبر، اقسام دیگر نیز هست مثل صبر در معارک و جنگها که از افراد شجاعت است، و صبر در حال غضب،که حلم است، و صبر در مشقت طاعت و عبادت، وصبر بر مقتضیات شهوت، وصبر بر زهد در دنیا، وغیر اینها.

و از این ظاهر می گردد که اکثر اخلاق، داخل صبر است.

و از این جهت بود که: چون از حضرت رسول صلی الله علیه و آله و سلم از ایمان سؤال کردند، فرمود که:«آن صبر است». محبة البیضاء:ج7،ص107

و مخفی نماند که باعث صبر در بلایا و محن چند چیز میشود:

اول:اظهار قوت نفس و اطمینان دل در نزدایشان پسندیده وقوی دل محسوب شود.

همچنان که منقول است که:«معاویه در مرض موت خود اظهار بشاشت و خرمی می نمود. و از شکایت و ناله احتراز می کرد و می گفت:

             و تجلّدی للشامتین اریهم                     انی لریب الدهر لا اتضعضع

یعنی:جرأت و مردانگی من از برای شماتت کنندگان از آن است که به ایشان بنمایم که من از حوادث روزگار متزلزل نمی گردم.»جامع السعادات:ج3،ص284

و این مرتبه صبر عوام است،که همین ظاهر حیات دنیا را می شناسد و از عالم آخرت غافل اند.

دوم: توقّع ثواب و رحمت، و امید وصول به درجات رفیعه در خانه آخرت. و این صبر طایفه زهاد و پرهیزکاران است. و اشاره به این صبر است که فرموده اند:«اِنِّما یُوَفَّی الصّابِرُونَ اَجرَهُم بِغَیرِ حِساب». خلاصه معنی آنکه:«اجر صبر کنندگان،بی حساب به ایشان عطا کرده می شود».سوره زمر:آیه10

سوم: بهجت و لذت یافتن به آنچه از جانب خدا وارد می شود، زیرا هر چه از دوست می رسد مطلوب است. و دوست، مشتاق التفات دوست است و از آن لذت می یابد، واگر چه به امتحان کردن به بلا و ستم باشد                                                  عاشقم بر رنج خویش و درد خویش        بهر خشنودی شاه فرد خویش

واین صبر اهل محبت و معرفت است. و اشاره به این مرتبه از صبر است که فرموده اند:

«وَ بَشِّرِ الصّابرینَ الَّذینَ اِذا اَصابَتهُم مَصیبَةٌ قالُوا اِنّا للهِ واِنّا الیه راجِعُونَ اُولئِکَ عَلَیهِم صَلَواتٌ مِن رَبِّهِم وَ رحمَةٌ»،یعنی:« بشارت ده صبرکنندگان را که چون مصیبتی به ایشان رسید گویند:ما از خداییم و بازگشت ما به سوی اوست. ایشان اند که صلوات پروردگار بر ایشان و رحمت او بر ایشان است».سوره بقره:آیه154 تا156

جزع و بی تابی عبارت است از رها کردن عنان خود در مصیبت و بلا،به فریاد کشیدن و آه و ناله کردن و جامه دریدن و بر خود زدن. بلکه داخل جزع است دلتنگ شدن در مصایب و ملول گشتن و پریشان شدن خاطر و عبوس کردن.

و سبب کلی آن ضعف نفس است. و این صفت، از جمله مهلکات عظیمه است،زیرا آن در حقیقت انکار بر قضای خدا و اکراه از حکم و فعل اوست.

 و از این جهت سیّد رسل صلی الله علیه و آله وسلم فرمود که:«تمام محنت در وقت بلا،جزع کردن است». جامع السعادات:ج3،ص278

 و فرمود که:«اجر عظیم با بلای عظیم است،و چون خدا قومی را دوست دارد،ایشان را مبتلا می سازد. پس هر که راضی شد،رضای خدا از برای اوست و هر که غضبناک گردید غضب خدا از برای اوست». جامع السعادات:ج3،ص279

 و در حدیث قدسی وارد است که:«هر که راضی نگردد به قضای من و شکر نکند بر نعمت های من و صبر نکند بر بلای من،پس پروردگاری بجوید سوای من». محبة البیضاء:ج8،ص89

 مروی است که:«چون حضرت زکریا از کفار فرار نمود و در میان درختی پنهان شد،کفار مطّلع شده به تعلیم شیطان، ارّه ی دو سر ساختند و بر بالای درخت نهاده کشیدند تا ارّه به فرق همایون زکریا رسید،بی اختیار ناله از او سر زد.پس وحی الهی به زکریا رسید که:اگر یک ناله ی دیگر از تو بلند شود نام تو را از دیوان انبیاء محو می سازم. پس زکریا دم در کشید و دندان بر جگر نهاد تا او را به دو نیم کردند». جامع السعادت ج3،ص297

 گفتمش این قدر آزاردِلِ زار مکن                    گفت اگر یار منی شکوه ز آزار مکن   

 گفتم از درد دل خویش به جانم چه کنم          گفت تا جان بودت درد دل اظهار مکن  

از حضرت امام جعفر صادق علیه السلام مروی است که:«صبر آشکار می کند آنچه در باطن بندگان است از نور و صفا. و جزع ظاهر می کند آنچه در باطن ایشان است از ظلمت و وحشت. صبر صفتی است که هر کسی ادّعای آن را می کند، و ثبات نمی کند در نزد آن مگر بندگان خاص خدا. و جزع،چیزی است که هر کس انکار آن را می نماید،و منافقین به آن متّصف اند».مصابح الشریعه:باب 91،ص498